Idea przekształcenia krajów Europy Zachodniej w obszar jednowalutowy ma długoletnią historię. Początków obecnie istniejącej UGW należy szukać już po II wojnie światowej. To właśnie wtedy uznano, że najlepszą drogą do integracji zachodnioeuropejskiej będą działania w sferze gospodarczej. Wiązało się to ze stopniową integracją gospodarek krajów tego obszaru.

Tak została zapoczątkowana integracja w ramach Wspólnot Europejskich, poczynając od utworzenia w 1952 r. na podstawie traktatu paryskiego (podpisanego 18. kwietnia 1951 r.) Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (EWWiS), a następnie w 1958 r., na podstawie traktatów podpisanych (25. marca 1957 r.) w Rzymie, Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG) i Europejskiej Wspólnoty Atomowej (Euratom). W 1973 r. dokonano pierwszego rozszerzenia EWG o trzy kolejne państwa, w 1979 r. przeprowadzone zostały pierwsze bezpośrednie i powszechne wybory do Parlamentu Europejskiego, w 1986 r. podpisano jednolity Akt Europejski, aż w końcu w 1993 r. wszedł w życie Traktat o UE. Przez ponad 40 lat istnienia wspólnot proces integracyjny okazał się faktycznie wszechogarniający. Początkowym założeniem była współpraca tylko na płaszczyźnie handlowej, obecnie obejmuje ona prawie wszystkie dziedziny życia.
 
Raport Komitetu Delorsa

Istotną rolę w określeniu kształtu przyszłej unii gospodarczej i walutowej w ramach UE miały prace tzw. Komitetu Delorsa. Nazwa tego Komitetu pochodzi od nazwiska przewodniczącego Komisji Wspólnot Europejskich – Jacquesa Delorsa. Skupiał on gubernatorów banków centralnych krajów Wspólnoty oraz niezależnych ekspertów. Został powołany decyzją Rady Europejskiej w 1988 r. Zadaniem Komitetu było opracowanie konkretnych działań prowadzących do stopniowej realizacji w ramach Wspólnoty unii gospodarczej i walutowej. Propozycje opracowane przez Komitet zostały zawarte w specjalnym raporcie, zwanym raportem Delorsa, który został opublikowany w 1989 r. Raport zawierał uzasadnienie potrzeby realizacji w ramach Wspólnoty unii gospodarczej i walutowej, określał jej warunki wstępne i implikacje oraz przedstawiał propozycje odnośnie do etapów prowadzących do stworzenia unii.

Według tego dokumentu unia miała stanowić końcowy rezultat stopniowej integracji gospodarczej w UE, a unia gospodarcza i walutowa miała tworzyć dwie integralne części jednej całości wprowadzane w życie równolegle Raport Delorsa stanowił główną podstawę negocjacji między krajami Wspólnoty w 1991 r. na konferencji międzyrządowej w sprawie unii. Negocjacje te zostały pomyślnie sfinalizowane zatwierdzeniem przez Radę Europejską obradującą 9. i 10. grudnia 1991 r. w Maastricht traktatu o UE.

Zasady unii gospodarczej i walutowej i warunki udziału w niej określone w traktacie w Maastricht

Podpisany w Maastricht 7. lutego 1992 r. traktat o UE wszedł w życie 1. listopada 1993 r. Zgodnie z opinią jego zwolenników miał dać szansę na stworzenie Europy będącej potęgą gospodarczą, zdolną konkurować ze Stanami Zjednoczonymi i Japonią. W traktacie zostały określone podstawowe cechy unii, jej banku centralnego, narodowych polityk budżetowych w ramach unii, procedury podejmowania decyzji przez instytucję Wspólnoty i kryteria, które powinny spełniać kraje UE, by wejść do unii gospodarczo-walutowej oraz harmonogram jej tworzenia.

Zasady funkcjonowania UGW

Zgodnie z tym dokumentem na szczeblu centralnym byłaby określona jednolita polityka pieniężna dla całej unii, a podstawowym jej celem powinno być utrzymanie stabilności cen, miała ona także wspierać makroekonomiczną politykę krajów członkowskich. Kursy między walutami krajów członkowskich zostałyby nieodwracalnie usztywnione, a następnie ecu zastąpiłoby waluty narodowe, stając się jedynym legalnym środkiem płatniczym.

Mimo że traktat nie przewidział prowadzenia wspólnej polityki gospodarczej, to kraje członkowskie zobowiązały się do traktowania jej jako przedmiotu wspólnego zainteresowania. Traktat z Maastricht ustalał program i kalendarz ustalania celów w zakresie formowania unii walutowej. Przewidywał 3 kolejne etapy, których datą zamykającą był 1. stycznia 1999 r. Kluczowe znaczenie dla funkcjonowania unii miało mieć powołanie Europejskiego Systemu Banków Centralnych, w skład którego miałyby wchodzić: Europejski Bank Centralny oraz narodowe banki centralne.

Warunki udziału w UGW

Do uczestnictwa w unii gospodarczo-walutowej miało uprawniać legitymowanie się przez dany kraj odpowiednio trwałymi rezultatami ekonomicznymi, przy czym chodziło o to, aby sytuacja gospodarcza państw, które wejdą do unii była zbliżona. W traktacie tym, przyjęto, że ocena czy dany kraj spełnia te warunki będzie dokonywana na podstawie tzw. kryteriów konwergencji. Dotyczą one kształtowania się wysokości stopy procentowej, poziomu inflacji, deficytu budżetowego i zadłużenia wewnętrznego.

Podpisanie traktatu przez kraje członkowskie

W protokole dołączonym do traktatu z Maastricht kraje UE potwierdzały, że akceptacja przez nie tego traktatu nadaje nieodwracalny charakter przejściu wspólnoty w finalne stadium tworzenia unii. Specjalne postanowienia zostały przyjęte wobec Wielkiej Brytanii i Danii, które nie podpisały UGW. W jej skład nie weszły także Grecja oraz Szwecja.