Wdrażanie polityki społecznej Unii Europejskiej odbywa się przy użyciu rozbudowanego systemu instytucji. Ich główną funkcją jest, po pierwsze, koordynacja i harmonizacja polityki społecznej Państw Członkowskich, a po drugie, wykorzystanie i podział zasobów materialnych.
 
Instytucje są podzielone na dwie grupy - utworzone na podstawie traktatów i utworzone na podstawie prawa pochodnego. Głównymi instytucjami Unii Europejskiej są: Rada Europejska, Parlament Europejski, Rada UE („Rada Ministrów”), Komisja Europejska, Trybunał Sprawiedliwości UE oraz Komitet Ekonomiczno-Społeczny. Ich działalność nie ogranicza się sferą społeczną i dotyczy wszystkich aspektów życia w UE)
 
Organami odpowiedzialnymi za wdrażanie polityki społecznej UE są Rada i Komisja UE.
Komisja Europejska sprawuje władzę wykonawczą, koordynuje działania innych instytucji Unii i kieruje wdrażaniem programów ogólnoeuropejskich.
W sferze społecznej Komisja Europejska podejmuje działania w trzech obszarach:
• wdrażanie przepisów i dyrektyw dotyczących polityki społecznej
• pośredniczenie w procesie dialogu społecznego
• zarządzanie funduszami strukturalnymi UE (w kolejności pierwszeństwa przez Europejski Fundusz Społeczny)

Komisja kieruje pracą 19 dyrekcji generalnych. Sprawami społecznymi zajmują się przede wszystkim Dyrekcja Generalna ds. Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Włączenia Społecznego. Za obszary edukacji i zdrowia Dyrekcji ds. Edukacji i Kultury oraz Dyrekcja ds. Zdrowia i Konsumentów.
 
Rada Europejska jako centrum władzy politycznej w Unii zajmuje się głównymi kwestiami polityki społecznej. Ustanawia ogólne wytyczne w polityce społecznej, zatwierdza główne kierunki dalszej pracy podczas spotkań głów państw. Rada Europejska ma prawo działać jako arbiter w przypadku sporów politycznych, w tym między instytucjami Unii. Rada UE, lub jak często nazywana jest „Radą Ministrów” Unii Europejskiej, ma zmienny skład w zależności od zakresu proceduralnego.

Spotyka się co najmniej raz na pół roku i koordynuje pracę ponad 250 komitetów i grup roboczych. Składa się z dwóch podkomitetów, z których jedna odpowiada na kwestie społeczne i gospodarcze (COREPER I, który obejmuje zastępców stałych przedstawicieli ds. Zatrudnienia i polityki społecznej, zdrowia i ochrony konsumentów (EPSCO), a także edukacji - Rada ds. Edukacji, Młodzieży, Kultury i Sportu (EYCS).
 
Wiele organów i wyspecjalizowanych agencji pomaga Radzie i Komisji w opracowywaniu i wdrażaniu polityk społecznych. Pierwszy z nich jest Komitet Ekonomiczno-Społeczny. Chociaż jest to organ doradczy, bez jego udziału ani Rada, ani Komisja nie podejmują odpowiednich decyzji. Komitet Ekonomiczno-Społeczny (ESC) został ustanowiony na podstawie traktatu rzymskiego z 1957 roku w celu zapewnienia dialogu między różnymi grupami społeczeństwa i koordynowania ich interesów. W skład komitetu wchodzą przedstawiciele biznesu, konsumentów, przedsiębiorstw, pracowników przemysłowych i rolniczych, naukowcy oraz stowarzyszenia środowiskowe.
 
Istotną rolę w procesie współpracy między państwami członkowskimi i Komisją w obszarze polityki społecznej odgrywa Komitet Ochrony Socjalnej. W realizacji swoich celów komitet powinien:
- nawiązywać kontakty z partnerami społecznymi
- monitorować sytuację społeczną i rozwój ochrony socjalnej w Państwach Członkowskich i Unii
- zapewniać wsparcie dla wymiany informacji, doświadczeń i praktyk między uczestniczącymi państwami
- Dostarczać rocznych raportów na temat rozwoju sytuacji społecznej w UE
 
Parlament Europejski jest organem ustawodawczym UE, wybieranym w powszechnych wyborach bezpośrednich i przyjmuje przepisy dotyczące polityki społecznej. Do tych celów parlament ma komisję do spraw społecznych i zatrudnienia. Komisja ta może również współpracować z innymi komisjami, jeśli rozpatrywane przez nich projekty ustaw
obejmują kwestie społeczne.
 
Trybunał Sprawiedliwości UE monitoruje, w jaki sposób państwa członkowskie wdrażają przyjęte przepisy. Co ciekawe, pomimo ograniczonych uprawnień UE w sferze społecznej, około jednej czwartej spraw rozpatrywanych przez sąd UE dotyczy kwestii społecznych.

Unia Europejska ma również wyspecjalizowane struktury pomocnicze w dziedzinie polityki społecznej, które zostały utworzone w celu rozwiązywania określonych problemów społecznych. Są to agencje, komitety i fundacje podlegające Komisji Europejskiej lub Radzie Ministrów.

Wśród agencji znajduje się Europejskie Centrum Rozwoju Kształcenia Zawodowego (Cedefop), utworzone w celu promowania współpracy między członkami UE w zakresie przekwalifikowania zawodowego i walki z bezrobociem, Europejska Fundacja na rzecz Poprawa warunków życia i pracy (Eurofound) jest niezależnym organem, który bada wpływ zmian w różnych obszarach Unii Europejskiej na działalność pracowników w UE.

Do komitetów zaangażowanych w rozwój wspólnej przestrzeni społecznej UE należy :
Komitet Szkolenia Zawodowego (1963), Komitet Zabezpieczenia Społecznego Pracowników Migrujących (1971), Komitet Bezpieczeństwa, Higieny i Zdrowia Pracowników (1974), Komitet ds. Równości prawa i możliwości dla kobiet i mężczyzn (1981), Komisja Ochrony Socjalnej (2001).
 
W celu rozwiązania przydzielonych zadań w dziedzinie polityki społecznej, a także finansowania programów społecznych, Unia Europejska wykorzystuje takie narzędzia, jak fundusze strukturalne i programy inicjatyw. Najważniejszą rolę w polityce społecznej odgrywa Europejski Fundusz Społeczny (utworzony w 1961 r.) I Fundusz Spójności (1993 r.).

Europejski Fundusz Społeczny (EFS) został utworzony zgodnie z art. 123 traktatu rzymskiego. W tym czasie jego głównym priorytetem była walka z bezrobociem w związku z techniczną poprawą produkcji i wzrostem mobilności pracowników na terytorium Wspólnot. W 1993 r. Specjalne rozporządzenie 2084/93 obejmowało zakres działań EFS mających na celu zapobieganie bezrobociu i dostosowywanie pracowników do zmian na rynku pracy spowodowanych procesami globalizacji.

Fundusz Spójności został utworzony w celu zrównoważenia rozwoju regionów UE i wzmocnienia ich spójności gospodarczej i społecznej. Poszukuje się jego pomocy, podobnie jak „nowych” członków UE, którzy starają się poprawić swoją sytuację społeczną, a także rozwiniętych „starych” krajów.