Jedną z długotrwałych konsekwencji II wojny światowej był proces dekolonizacji, przez który należy rozumieć likwidację systemu kolonialnego oraz emancypację polityczną dawnych terytoriów zależnych. Dekolonizacja nie została zainicjowana dopiero po 1945 r., lecz od tego momentu stała się zjawiskiem masowym. O ile w poprzednich okresach metropolie kolonialne traciły pojedyncze terytoria zamorskie, o tyle w ciągu kilkunastu lat po II wojnie światowej nastąpił całkowity rozpad systemu kolonialnego.

Przyczyn tego stanu rzeczy było wiele, wypada więc wymienić choćby niektóre. Wojna ukazała relatywną słabość krajów posiadających kolonialne imperia. Francja, Belgia, Holandia w wyniku porażki militarnej znalazły się pod niemiecką okupacją i utraciły niezwyciężoności, Włochy przegrały wojnę. Wielka Brytania zaś, choć formalnie znalazła się w elitarnym gronie zwycięskich mocarstw, to jednak w porównaniu ze Stanami Zjednoczonymi czy Związkiem Radzieckim powoli stawała się "mocarstwem drugiej kategorii" i nie była w stanie utrzymać w całości swego imperium kolonialnego. Równocześnie pogłębiły się procesy zapoczątkowane już w czasie I wojny światowej. Otóż służba w armiach brytyjskiej czy francuskiej żołnierzy wywodzących się z kolonii – siłą rzeczy - zwiększała poziom ich ogólnego wykształcenia i niejednokrotnie to właśnie oni stawali później na czele ruchów niepodległościowych w swoich i ojczystych krajach.

Ponadto część zamożnej i zdolnej młodzieży z kolonii zdobywała wykształcenie w renomowanych uczelniach w Europie Zachodniej i następnie wracała do swych ojczyzn również angażując się w walkę o ich niepodległość. Nie na ostatnim miejscu należałoby postawić czynniki ekonomiczne: rządy państw kolonialnych coraz częściej dochodziły do wniosku, że na tym polu więcej będą mogły osiągnąć oficjalnie przyznając niepodległość swym dawnym posiadłościom, które bez pomocy ze strony dawnej metropolii i tak same nie będą w stanie gospodarczo dać sobie rady. Niejednokrotnie więc przyznanie niepodległości wcale nie oznaczało opuszczenia danego państwa przez dawnych kolonizatorów – zmieniał się tylko ich oficjalny status; stawali się ekspertami, doradcami, inwestorami.

Do procesu dekolonizacji w pewnym stopniu przyczyniła się ONZ. Karta NZ w rozdz. XI, zw. deklaracją w sprawie obszarów niesamodzielnych, ustaliła zasady, którymi powinny się kierować państwa zarządzające takimi obszarami oraz system powiernictwa, który przewidywał uzyskiwanie przez obszary powiernicze niepodległości. Zgromadzenie Ogólne NZ wielokrotnie podejmowało rezolucje i uchwały potępiające kolonializm. W roku 1960 ONZ uchwaliło „ Deklaracje o Przyznaniu Niepodległości Krajom i Narodom Kolonialnym”. Deklaracja potwierdzała prawo narodów do samookreślania i uznawała kolonializm za sprzeczny z Kartą ONZ.

W roku 1970 Zgromadzenie Ogólne ONZ uznało prawo ludów kolonialnych do walki przeciw obcemu panowaniu, dalsze zaś utrzymywanie systemu kolonialnego za przestępstwo. W rezolucji Zgromadzenia Ogólnego NZ z 1972 roku uznano kolonializm za jedną z największych gróźb dla pokoju. Zaangażowanie ONZ w walce z kolonializmem rosło w miarę przystępowania do tej organizacji kolejnych krajów Azji, Afryki i Ameryki. Już w latach 60. kraje postkolonialne stały się najliczniejsza grupą w ONZ i zaczęły wywierać decydujący wpływ na działalność i politykę tej organizacji oraz podporządkowanych jej agend wyspecjalizowanych, takich jak UNCTAD, FAO, WHO, UNDP i innych. W latach 80. i 90. proces dekolonizacji został praktycznie zakończony.

Narastanie procesów, które doprowadziły do załamania się systemu kolonialnego, odbywało się przez wiele lat. Najpierw objęły one Azję, a następnie Afrykę. O szybkim tempie dekolonizacji decydował splot różnych czynników. Można je więc podsumować następująco:  
1) II wojna światowa, która przyczyniła się do wzrostu  świadomości społecznej i narodowej  ludności kolonialnej. Wojna spowodowała rozwój ekonomiczny krajów kolonialnych, a to było spowodowane zwiększonym zapotrzebowaniem na surowce strategiczne i żywność, koniecznością budowy zakładów przemysłowych i linii komunikacyjnej poza Europą   
2) Powojenna rywalizacja między mocarstwami zachodnimi   
3) Współzawodnictwo między Wschodem a Zachodem  
4) Działalność ONZ

4 etapy procesu dekolonizacji

I. Pierwszy etap likwidacji systemu kolonialnego objął dekadę 1945-1955. W tym okresie  niepodległość uzyskało 11 państw azjatyckich i 1 afrykańskie. Niektóre z tych państw uzyskały niepodległość w wyniku walki zbrojnej (Wietnam, Indonezja). Pierwsza faza dekolonizacji dotyczyła głównie państw relatywnie najwyżej rozwiniętych, które zresztą nierzadko nie były koloniami, lecz jedynie terenami powierniczymi mocarstw. Do końca lat pięćdziesiątych proklamowano więc niepodległość: Libanu, Syrii, Izraela, Birmy, Indii, Pakistanu, Jordanii, Indonezji, Kambodży, Laosu, Wietnamu, Libii, Filipin, Tunezji i Maroka. Różna była droga do niepodległości poszczególnych z tych państw, ale na ogół jej proklamowanie poprzedzone było krwawą wojną narodowo-wyzwoleńczą. Najbardziej tragiczne były dzieje Półwyspu Indochińskiego, a zwłaszcza Wietnamu, w którym z krótkimi przerwami kolejne wojny trwały niemal do końca lat siedemdziesiątych. Największe konsekwencje dla świata miało powstanie otoczonego przez państwa arabskie Izraela oraz podział Indii. Pierwszy etap dekolonizacji podsumowała konferencja solidarnościowa 29 państw azjatyckich w Bandungu w 1995 roku na której zdecydowanie opowiedziano się za szybką i całkowitą likwidacją kolonializmu oraz poparto walkę wyzwoleńczą narodów krajów kolonialnych i zależnych.

II. Od połowy lat 50 do połowy lat 60 trwał drugi etap dekolonizacji. Doszło wtedy do największego tempa procesu wyzwalania się narodów kolonialnych. Z 42 państw, które weszły w skład społeczności międzynarodowej, aż 30 uzyskało niepodległość w Afryce. Do roku 1960 na tym kontynencie było zaledwie 9 niezależnych państw. W tym samym roku doszło do  nich dalszych 17. Nie bez powodu w historii dekolonizacji rok 1960 jest nazywany jako „rok Afryki”. Większość tych państw uzyskała niepodległość w wyniku rozwiązań politycznych, lecz część z nich po walce zbrojnej, jak np. Algieria.

III. Trzeci etap dekolonizacji rozpoczął się w połowie lat 60 i trwał do 1975 roku. Rozpadły się pozostałości imperium brytyjskiego na bliskim wschodzie oraz imperium kolonialne Portugalii w Afryce. Ponadto dekolonizacja objęła  małe i peryferyjne posiadłości, w tym położone w basenie Morza Karaibskiego i Pacyfiku.

IV. W czwartym etapie dekolonizacji rozpoczętym w 1976 roku najważniejsze znaczenie miał problem wyzwolenia Namibii, bezprawnie zaanektowanej przez Unie Południowej Afryki (obecnie RPA). Ostatnim dużym krajem afrykańskim, który odzyskał niepodległość dopiero w 1990 roku, była właśnie Namibia. Duże znaczenie miała też kwestia ostatecznej dekolonizacji terytoriów zależnych Wielkiej Brytanii, Francji, Hiszpanii i Holandii w Afryce, Ameryce Łacińskiej i Azji.

Proces dekolonizacji przebiegał różnie w rozmaitych krajach i regionach. Wiele krajów odzyskało niepodległość dopiero po wieloletniej walce zbrojnej (np. Wietnam, Indonezja, Angola, Algieria). Z innych kolonii mocarstwa wycofały się dobrowolnie godząc się na przyznanie im niepodległości. Utworzone w ten sposób państwa pozostawały na ogół przez jakiś czas w różnych strukturach politycznych i ekonomicznych zdominowanych przez byłą metropolie (np. Brytyjska Wspólnota Narodów, sfera walutowa franka francuskiego czy funta brytyjskiego). Jednym z rezultatów dekolonizacji było też pojawienie się na arenie międzynarodowej zupełnie nowych państw np. Pakistanu, Singapuru, państw Oceanii.