W procesach kierowania bardzo często występują problemy wymagające ustalenia hierarchii dowolnych elementów. Jako przykłady tego typu rozstrzygnięć wskazać można następujące ustalenia: „wybór jednego z kandydatów do obsady stanowiska”, „wybór najlepszych oferentów”, „ustalenie właściwych relacji w wynagrodzeniach pracowników”, „ustalenie hierarchii zadań przedsiębiorstwa bądź komórki”, „ustalenie rangi informacji przekazywanych dla naczelnego kierownictwa”, „wybór jednego spośród kilku proponowanych wariantów organizacyjnych” itp.

Ten ważny aspekt decyzyjny sprawiać może kłopoty zwłaszcza wtedy, gdy rangowane elementy są trudno wymierne. W takich przypadkach można pomocniczo wykorzystać tzw. techniki rangowania elementów, z których do najprostszych należą tzw. Technika Gerbiera i Technika 0-10.

Technika Gerbiera

Technika Gerbiera ma charakter analityczny i nawiązuje do znanego postulatu Arystotelesa, by redukować trudności związane z rozwiązaniem konkretnego problemu poprzez dzielenie problemu na składniki proste i analizę rozstrzygnięć cząstkowych, a następnie (przez pryzmat ustaleń cząstkowych) powrót do problemu całościowego. W przypadku rangowania elementów badanej zbiorowości ze względu na określone kryterium, postulat Arystotelesa sprowadza się do rangowania elementów parami (wychodzi się tutaj z założenia, że znacznie prościej ustala się rangi dwóch elementów niż rangi całej zbiorowości). W technice Gerbiera wykorzystuje się w tym celu macierz, której wymiary odpowiadaj ilości elementów hierarchizowanej zbiorowości. Poszczególne elementy zaznaczamy w wierszach i odpowiednich kolumnach macierzy.

Następnie pola macierzy występujące na przekątnej biegnącej z lewego górnego rogu macierzy przekreślamy i eliminujemy z dalszych badań. Zastosowanie Techniki Gerbiera obejmuje dwie fazy: koncepcyjną i przekształceniową. W fazie koncepcyjnej w polach macierzy znajdujących się pod przekątną porównuje się elementy parami i zaznacza swoje preferencje. Jeśli porównywany element z wiersza jest ważniejszy od porównywanego elementu w kolumnie, to w danym polu macierzy wpisuje się znak „+”, jeśli jest odwrotnie stawia się znak „-”. W ten sposób zaznacza się preferencje we wszystkich polach macierzy znajdujących się pod przekątną. Warto zwrócić uwagę, że liczba tych pól jest równa liczbie kombinacji 2 elementowej w n-krotnej zbiorowości.

Po fazie wstępnej następuje faza przekształcenia preferencji otrzymanych w poszczególnych kolumnach w odpowiadające im wiersze, przy zachowaniu zasady, że znaki w wierszach zmienia się na przeciwne. W etapie końcowym sumuje się plusy w całych wierszach macierzy (niezależnie od przekątnej) i otrzymuje hierarchię badanych elementów. Im więcej plusów ma dany element, tym większa jest jego ranga i wyższe miejsce w hierarchii.

Zalety Techniki Gerbiera:
• prostota
• uniwersalność
• możliwość stosowania w formie indywidualnej i grupowej
• zawiera mechanizm samokontroli dokonywanych ustaleń (końcowa hierarchia musi być wyraźna, taka sama liczba punktów przy różnych elementach oznacza niespójność ustaleń)

Wady Techniki Gerbiera:
• alternatywa binarna przy ustalaniu preferencji (plus albo minus), brak możliwości nadania elementom tej samej rangi
• w macierzy plus nie jest równy plusowi, a minus nie jest równy minusowi. Oznacza to, że za plusami i minusami macierzy mogą się kryć większe bądź mniejsze różnice między porównywanymi elementami, czego nie można pokazać. Ma to istotny wpływ na zróżnicowanie i wyrazistość hierarchii końcowej. Technika Gerbiera nie tyle ranguje elementy, co ustala ich kolejność
• możliwa do stosowania tylko w odniesieniu do małych zbiorowości, przy większej zbiorowości technika Gerbiera jest mało operatywna w stosowaniu

Technika 0-10

Technika „0-10” eliminuje niektóre wady techniki Gerbiera, a w szczególności pozwala na większe zróżnicowanie końcowej hierarchii. Istota tej techniki ma charakter zbliżony do Techniki Gerbiera i polega na analitycznych porównaniach cząstkowych elementów badanej zbiorowości. Narzędziem, które się w tym celu wykorzystuje jest jednak nie macierz, ale tabela. W wierszach tej tabeli (z prawej strony) występują badane elementy, a kolumny służą do zapisywania preferencji. Ponieważ każda kolumna służy do porównania jednej pary elementów, liczba kolumn takiej tabeli odpowiada kombinacji 2 elementowej na n-tej zbiorowości. W każdej kolumnie mamy do dyspozycji 10 punktów, które rozdziela się na dwa porównywane elementy wg preferencji. Rozdział punktów jest w zasadzie dowolny i może być w relacji „7:3”, „9:1”, „2:8” czy „5:5”. Dzięki temu zróżnicowanie preferencji przy rangowaniu jest dużo większe w porównaniu z Techniką Gerbiera.

Technika ABC - zasada Lorenza-Pareto

Technika ABC nawiązuje do znanej zasady Lorenza-Pareto „10-90” („20-80), która dotyczy prawidłowości występującej w zbiorowościach niejednorodnych ze względu na badaną cechę tych zbiorowości i która polega na tym, że zwykle niewielka część elementów niejednorodnej zbiorowości (10 do 20 % elementów tej zbiorowości) w zasadniczy sposób kształtuje rozpatrywaną cechę. Oznacza to, że w zbiorowościach niejednorodnych ze względu na badaną cechę, mamy zwykle do czynienia z tendencją do koncentracji elementów kształtujących tę cechę. Oto kilka przykładów ilustrujących takie prawidłowości:

• 10-20% ludzi czynnych zawodowo otrzymuje 80-90% wszystkich możliwych wynagrodzeń
• 10-20% części samochodu stanowi 80-90% całkowitych kosztów produkcji samochodu
• 10-20% klientów banku kształtuje 80-90% całkowitych obrotów bankowych
• 10-20% klientów wielkiej hurtowni daje 80-90% całkowitych obrotów handlowych
• 10-20% pracowników firmy podejmuje 80-90% wszystkich możliwych decyzji kierowniczych
• 10-20% asortymentu przedsiębiorstwa daje 80-90% całkowitych przychodów ze sprzedaży

Zasada Lorenza-Pareto znana jest na gruncie organizacji i zarządzania jako zasada Druckera „10-90” („20-80). Omawiana prawidłowość ma charakter bardzo uniwersalnych i dotyczy większości zróżnicowanych, niejednorodnych zbiorowości. Samą relację „10-90” („20-80”) należy traktować umownie, co oznacza, że w zależności od stopnia koncentracji badanej cechy otrzymuje się niekiedy relacje „5-95”, „3-97” czy „25-75”.

Technika ABC bezpośrednio koresponduje z graficzną formą zasady Lorenza-Pareto-Druckera, znaną jako tzw. „krzywa koncentracji”. Charakterystyczną cechą krzywej koncentracji jest tworzenie szeregów kumulacyjnych (narastających) w odniesieniu do związków między elementami zbiorowości a badaną cechą. W układzie współrzędnych badana cecha występuje na osi rzędnych (y), a elementy badanej zbiorowości na osi odciętych (x). Krzywą koncentracji Pareto ilustruje przykładowy rysunek:

Obszar znajdujący się pod krzywą koncentracji można umownie podzielić odcinkami pionowymi na trzy strefy oznaczone od lewej strony jako kolejne strefy A, B i C. Punkty rozgraniczenia podanych stref są umowne i zależą przede wszystkim od kształtu krzywej koncentracji (który z kolei jest pochodną stopnia koncentracji). Im wyższy stopień koncentracji, tym bardziej odcinek wyznaczający strefę A jest przesunięty w lewą stronę i odwrotnie. Newralgiczną (kluczową) strefą w badaniach jest strefa A, to do tej strefy nawiązują sygnalizowane wcześniej relacje („10-90”, „5-95” czy „20-80”). Stosowanie zasady Lorenza-Pareto-Druckera i związanej z nią techniki ABC jest szczególnie przydatne i efektywne, kiedy zmuszeni jesteśmy działać selektywnie (np. pod silnym naciskiem ograniczenia czasowego czy kapitałowego).