Dnia 16 grudnia 1991 roku pomiędzy Polską a Wspólnotami Europejskimi podpisana została umowa o stowarzyszeniu – oficjalnie nazywana Układem Europejskim. Układ ten wszedł w życie 1 lutego 1994 roku, po długotrwałej procedurze ratyfikacyjnej w krajach Unii Europejskiej. Jego podstawowa część, dotycząca handlu między stronami, zaistniała jako tzw. Umowa Przejściowa, wytyczająca dziesięcioletni okres przeznaczony na dostosowanie polskiej gospodarki do wymogów Układu.

Perspektywa członkostwa w UE stawia zatem przed Polską wyzwanie dokończenia budowy sprawnej gospodarki rynkowej oraz możliwości sprostania presji konkurencji i sił rynkowych na jednolitym rynku europejskim. O możliwościach realizacji tego zadania zadecyduje zarówno stopień harmonizacji prawa polskiego z ustawodawstwem UE i dostosowanie do norm i standardów obowiązujących w UE, jak również rozwój gospodarki w jej sferze realnej, o czym świadczyć będzie wysokie tempo wzrostu gospodarczego.

Układ Europejski nie odnosi się w swych zapisach bezpośrednio do spółdzielczości, jednakże na jego podstawie Polska zobowiązana jest do harmonizacji wszystkich dziedzin prawa z prawem wspólnotowym, jak również określa zasady handlu artykułami rolno-spożywczymi. Wobec powyższego zagadnienia te dotyczą również spółdzielczości.

Znaczące dla rozwoju polskiej spółdzielczości może być także prowadzenie polityki wobec wsi i rolnictwa, które pozwoli na:
• włączenie spółdzielni do wspieranego przez państwo rozwoju modelu infrastruktury rynku oraz innych organizacji, tworzących związki integracji pionowej między producentami, rynkiem  i przetwórstwem,
• wspieranie tworzenia spółdzielni zajmujących się świadczeniem usług dla wsi, w tym także socjalnych.

Spółdzielczość postrzegana jest jako istotny element procesu związanego z urynkowieniem gospodarki, demokratyzacją życia, rozwojem ekonomicznym pojedynczych gospodarstw, społeczności lokalnych i całych regionów, dzięki różnorodności i wysokiemu poziomowi świadczonych usług. Jest zauważana jako ważny czynnik w trudnym procesie restrukturyzacji polskiego rolnictwa oraz zapewnienie miejsc pracy.

Obrady I Kongresu Spółdzielczości wyraźnie podkreśliły w przyjętej uchwale programowej, iż: „Spółdzielnie nadal pozostaną zrzeszeniami osobowymi o najdalej posuniętej w gospodarce zasadzie demokratyzmu. Głównym ich celem jest ochrona i rozwój interesów zrzeszonych członków i lokalnych społeczności. Są one również istotnym elementem tworzenia otwartego społeczeństwa obywatelskiego, zmierzającego do integracji z Unią Europejską.”.

Organizacje spółdzielcze cieszą się ustabilizowaną i silną pozycją na rynku rolnym Wspólnoty Europejskiej. Odgrywają ważną rolę w zakresie doskonalenia struktury agrarnej oraz w organizowaniu i funkcjonowaniu rynków poszczególnych produktów i grup produktów rolnych.

Rynkowy udział spółdzielni rolniczej w zakresie przetwórstwa i marketingu oraz zaopatrzenia w środki do produkcji w znacznym stopniu różni się w poszczególnych krajach i sektorach. Spółdzielnie charakteryzujące się znaczącymi obrotami, licznym zatrudnieniem i wielką liczbą członków występują w wielu krajach UE. Szczególnego znaczenia w tej kwestii nabierają spółdzielnie przemysłu mleczarskiego i mięsnego oraz spółdzielnie wielobranżowe.

Polski rynek mleczarski jest bardzo zróżnicowany. Występują na nim firmy duże, sprawnie zarządzane, wykorzystujące w swej działalności pełen zakres instrumentów marketingowych i mające szansę na poprawę swojej pozycji konkurencyjnej w kontekście wejścia Polski do struktur europejskich. Jednakże w strukturze przedsiębiorstw dominują małe i średnie spółdzielnie mleczarskie, które mają problemy z przystosowaniem się do funkcjonowania w warunkach konkurencji.

Mimo pojawiających się zagrożeń istnieją jednak potencjalne zdolności konkurencyjne polskiego mleczarstwa na rynku krajowym i zagranicznym. Sprzyjające ku temu warunki stwarzać może:
• wzrost siły nabywczej ludności w niższych grupach dochodowych i popytu krajowego,
• koncentracja i integracja oraz wzrost stopnia wykorzystania zasobów wytwórczych w przedsiębiorstwach przerobowych,
• poprawa relacji cenowo – kosztowych producentów mleka w aspekcie podniesienia jego jakości,
• regionalne rozmieszczenie produkcji mleka,
• zwiększenie roli państwa w restrukturyzacji i dokapitalizowaniu, zarówno producentów surowca jak i przetwórstwa, w warunkach spełniających kryteria efektywnościowe.

Analiza atutów i słabości spółdzielni mleczarskich wskazuje na niewielką przewagę  stron silnych nad słabymi. Bilans ten jednak jest mocno zróżnicowany dla poszczególnych podmiotów. Walka spółdzielni ze swoimi słabościami, która powinna umożliwić co najmniej ich minimalizację i wzmocnić własne atuty, wymagała będzie zmian strategii działania i podjęcia odważnych decyzji prowadzących do restrukturyzacji samych spółdzielni oraz sektora. Jednakże bez zwiększenia interwencji ze strony państwa większość spółdzielni, szczególnie tych o słabej kondycji finansowo-ekonomicznej, nie będzie w stanie sprostać wysokim wymogom rynku europejskiego.

Sektor polskiego mleczarstwa, poprzez wdrażanie różnego rodzaju programów, dokonuje restrukturyzacji bazy technicznej i technologicznej. W związku z tym część mleczarni reprezentuje wysoki (światowy) poziom przetwórstwa. Jednak większość jednostek spółdzielczych przetwórstwa mleczarskiego osiąga małą rentowność i niedostateczną płynność finansową, co zmniejsza ich zdolności samodzielnego inwestowania. Prowadzi to do dekapitalizacji majątku oraz ogranicza możliwości jego modernizacji. Konieczną stanie się więc koncentracja kapitałowa i organizacja spółdzielni mleczarskich.

Zwrócenie szczególnej uwagi na analizę rentowności i płynności finansowej przedsiębiorstwa spółdzielczego (przetwórstwa mleczarskiego) jest motywem przewodnim niniejszej pracy, o czym szeroko traktuje rozdział trzeci.