Polityka społeczna obecnie jest jednym z najważniejszych obszarów działalności państwa, ponieważ sposoby jej organizacji i realizacji determinują stabilność w społeczeństwie oraz poziom dobrobytu i ochrony socjalnej obywateli. Ponadto, biorąc pod uwagę, że dzisiejszy sukces gospodarczy zależy w dużej mierze od stopnia rozwoju tak zwanych „zasobów ludzkich” lub „kapitału ludzkiego”, możemy zrozumieć zainteresowanie krajów europejskich, a także Unii Europejskiej w finansowaniu rozwoju polityki społecznej.

Politykę tę rozumiano jako działalność państwa, która ma na celu zapewnianie ochrony socjalnej obywateli, podniesienie jakości i standardów życia, ustanowienie partnerstwa między pracodawcami i pracownikami, zwalczanie bezpodstawnych zwolnień pracowników, zapewnienie równości mężczyzn i kobiet w zakresie możliwości na rynku pracy i traktowania ich w pracy.

Modele polityki społecznej

Istnieją takie podstawowe modeli polityki społecznej występujące w państwach członkowskich UE:
1) Model korporacyjny (konserwatywny) – charakterystyczną cechą jest paternalizm w ubezpieczeniach społecznych. Założeniem jest samodzielne ubezpieczenie obywatela na czas bezczynności zawodowej. Państwo gwarantuje podstawowe bezpieczeństwo socjalne, ale zadania z tej dziedziny realizują organizacje pozarządowe, religijne lub zrzeszenia obywateli. Model ten występuje w Niemczech, Finlandii Belgii, Holandii, Austrii; pewne jego cechy posiadają systemy francuski i włoski.

2) Model rezydualny (liberalny, marginalny) - podstawą jest zasady “państwa minimalnego”, uznającego wolność jednostki, wolny rynek, równość traktowania, uniwersalizm i woluntaryzm. Preferowaną zasadą jest samozaradność jednostki a państwowa pomóc społeczna traktuje się jako ostateczność. Model ten jest stosowany przez Wielką Brytanię.

3) Model rudymentarny (zwany także elementarny) - on jest realizowany w ekonomicznie najsłabszych państwach Unii Europejskiej. W takich państwach pomoc społeczna opiera się na dobroczynności, a większość problemów i potrzeb społecznych zaspokaja się organizacje pozarządowe, które są głównymi podmiotami polityki społecznej. Państwo zabezpiecza tylko podstawowy minimum socjalny dla swoich obywateli. Świadczenia socjalne są zróżnicowane w zależności od sytuacji życiowej. Model ten realizowany jest w Portugalii, Hiszpanii, Grecji, Irlandii i częściowo we Włoszech.

4) Model opiekuńczy (redystrybucyjny / socjalny) - jego podstawą jest zapewnienie przez państwo swoim obywatelom zatrudnienia, wysokiego poziomu usług socjalnych, działania wyspecjalizowanych służb społecznych i opiekę każdemu swojemu obywatelowi przez całe jego życie. Istotą jest tu funkcja redystrybucjі dochodów w wyniku uznania zasady odpowiedzialności całego społeczeństwa za dobrobyt i bezpieczeństwo socjalne jednostki.Stosuje się tu zasadę kolektywizmu i uniwersalizmu. Model ten realizowany jest w Szwecji, Danii i Holandii.
 
Podstawowe idei polityki społecznej wystąpiły już po podpisaniu Traktatu rzymskiego w 1957 roku.

Traktat rzymski przewidywał koordynację systemów zabezpieczenia społecznego państw członkowskich. W ten sposób pracownicy i ich rodziny mogli w pełni skorzystać z prawa wolnego przesunięcia oraz poszukiwania pracy na wspólnym rynku. Traktat ustanowił także zasadę równości wynagrodzeń dla mężczyzn i kobiet. W szczególności wskazano na potrzebę zharmonizowania warunków życia i pracy, poprawy możliwości zatrudnienia i standardów życia.

W tym celu w 1960 roku powstał Europejski Fundusz Społeczny (EFS), który stał głównym narzędziem Unii Europejskiej, mającym na celu wspieranie zatrudnienia w państwach członkowskich UE. Jednak faktycznie swoją działalność w socjalnym obszarze fundusz rozpoczął dopiero w połowie lat siedemdziesiątych po Konferencji paryskiej w 1972, która miała na celu rewitalizację działań społecznych. W tym celu działalność EFS została reorientowana i ukierunkowana na stymulowanie możliwości zatrudnienia we Wspólnocie: znaczną ilość środków pieniężnych było przeznaczono na rozwój takich obszarów jak pomóc regionom zacofanym lub znajdującym się w spadku oraz pomóc najsłabszym w okresie wzrostu bezrobocia kategoriom pracowników.

W 1988 r. Komisja Europejska przedstawiła trzy główne cele europejskiej polityki społecznej:
• zapewnienie wyższego poziomu monolityczności społecznej
• zapobieganie występowaniu wyzysku pracowników w warunkach utworzenia jednego dużego rynku
• zachowanie i umocnienie polityki umownej jako podstawy modelu społecznego

Z czasem wystąpiła potrzeba udzielenia większej uwagi czynnikom społecznym, związanym z zakończeniem tworzenia rynku wewnętrznego. Na szczycie w Strasburgu w grudniu 1989 roku w formie deklaracji przyjęto wspólnotową kartę podstawowych praw socjalnych pracowników ("Karta społeczna") przez wszystkie państwa UE (z wyjątkiem Wielkiej Brytanii, która podpisała ją dopiero w 1998 roku).

Karta umocniła "Zobowiązania moralne" i miała zapewnić przestrzeganie pewnych zabezpieczeń społecznych w państwach członkowskich. Prawa te były przede wszystkim związane z ochroną socjalną, równością możliwości, kształceniem zawodowym, rynkiem pracy, opieką zdrowotną i bezpieczeństwem pracy. Ponadto karta wezwała Komisję do utworzenia projektu ustaw, tak aby jego treść mogła zostać wcielona na akty prawne.

Nowy okres rozwoju unijnej polityki społecznej to lata 1990-te. W 1992 roku został podpisany Traktat z Maastricht (Traktat o Unii Europejskiej), po którym Wspólnoty Europejskie utworzyły podstawę polityki społecznej, która stała jednym z głównych kierunków działalności Unii Europejskiej. Zasady polityki społecznej zostały ujęte w umowie o polityce społecznej zawartej w Traktacie z Maastricht z 1992 r.

Traktat wprowadził również pojęcie obywatelstwa Unii Europejskiej, które jest związane z prawami społecznymi. W Traktacie z Maastricht zawarto specjalny rozdział "Polityka społeczna, edukacja, kształcenie zawodowe i młodzież". Po uzyskaniu pomocy finansowej nie tylko z Europejskiego Funduszu Społecznego, ale także z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego i innych źródeł, polityka społeczna zyskała wymiar regionalny. W tym okresie przyjęto dyrektywy zapewniające urlop rodzicielski, pracę w niepełnym wymiarze godzin, informowanie pracowników o warunkach pracy.