Polski ruch spółdzielczy kształtował się przez wiele lat. Powstawały proste formy współpracy, które z kolei torowały drogę pierwszym, wzorcowym spółdzielniom różnych typów.

Spółdzielczość na ziemiach polskich powstała, podobnie jak w całej Europie Zachodniej i Środkowej, w XIX wieku. Pierwsze próby, czynione już pod koniec XVIII wieku, dotyczyły zaopatrzenia w towary konsumpcyjne. Następnie, pod wpływem socjalizmu utopijnego, usiłowano organizować wspólnoty produkcyjno-konsumpcyjne. W połowie XIX wieku rozwinął się na większą skalę ruch spółdzielczości spożywców, spółdzielczości kredytowej oraz w pewnym stopniu spółdzielczości rzemieślniczej i robotniczych spółdzielni wytwórczych. Ostatnie ćwierćwiecze XIX wieku przyniosło rozwój spółdzielczości rolniczej, a XX wiek również innych form spółdzielczych.

Najstarsze tradycje ma spółdzielczość mleczarska. Od połowy XVII wieku w górach Jura, na pograniczu Francji i Szwajcarii, działały instytucje ludowe podobne do nowoczesnych spółdzielni mleczarskich. Jednakże pierwsza udana spółdzielnia o wyraźnie już skrystalizowanej formie organizacyjnej i założeniach ekonomicznych powstała w Rochdale, w Anglii, w roku 1844. Zapoczątkowała założenie spółdzielni spożywców: „Roczdelskiego Stowarzyszenia Sprawiedliwych Pionierów”. Na zasadach wypracowanych przez tę spółdzielnię wzorowało się wiele pokoleń spółdzielców.

Rodzący się ruch spółdzielczy nie był ani przypadkiem losowym, ani „odkryciem” poszczególnych działaczy, lecz wynikał z warunków ekonomicznych i powstawania sił społecznych. Ogólnie mówiąc przesłanką powstania spółdzielczości była sytuacja ekonomiczna i społeczna w XIX wieku, wywołana szybkim rozwojem kapitalizmu po rewolucji przemysłowej.

Bardziej konkretyzując zagadnienie przesłanek, można stwierdzić, iż podstawową i najistotniejszą przesłanką ekonomiczną powstania i rozwoju ruchu spółdzielczego była nędza mas proletariackich oraz bezwzględna i brutalna eksploatacja ludzi pracy. Ponieważ wyzysk był totalny, występował on nie tylko w sferze produkcji i pierwotnego podziału, ale również w sferze cyrkulacji pieniężnej i towarowej. Obejmował nie tylko proletariat wielkoprzemysłowy, ale i drobnych, samodzielnych wytwórców, tj. chłopów i rzemieślników. Wielka produkcja fabryczna, mogąca sobie pozwolić na obniżanie cen oraz koncentrację wytwarzanych towarów przeznaczonych na zbyt na innych rynkach, podcinała byt wielu tradycyjnym rzemiosłom w miastach. Rozwijająca się gospodarka kapitalistyczna była wstrząsana częstymi kryzysami i towarzyszącym im bezrobociem.

Próby organizowania spółdzielni były skuteczną formą walki. Spółdzielcy nie walczyli jednak z uprzemysłowieniem, lecz przez zastosowanie samopomocy chcieli wyeliminować ujemne skutki dla konsumentów i drobnych wytwórców. Można zatem stwierdzić, iż podstawową ideą organizowanych spółdzielni była samoobrona pracy przed wyzyskiem. Natomiast podstawową metodą samoobrony zrzeszonych było prowadzenie we własnym zakresie i wspólnymi siłami działalności gospodarczej, w celu zaspokojenia swoich konkretnych potrzeb gospodarczych bez stosowania wyzysku. Pierwsze spółdzielnie miały charakter samopomocowy i opierały swą działalność na współdziałaniu oraz na środkach własnych, wniesionych przez zrzeszających się i środkach wspólnie wygospodarowanych. Równolegle do działalności handlowej prowadziły również działalność oświatową. Szerzenie oświaty sprzyjało podnoszeniu świadomości członków. Na działalność tą spółdzielnie przeznaczały część zysków z działalności handlowej.
      
Jednocześnie powstało szereg korzystnych dla rozwoju spółdzielczości przesłanek społecznych. Najważniejszą z nich była wolność osobista, tj. zniesienie przymusu cechowego w miastach i poddaństwa chłopów. Narastała również niechęć do kapitalistycznego systemu wytwarzania i dystrybucji, wyrażająca się ogólną krytyką kapitalizmu.

Do ważnych przesłanek rozwoju spółdzielczości w wielu częściach Europy, w tym również na ziemiach polskich, należała chęć samoobrony przed dyskryminacją ekonomiczną i społeczną narodów nie mających bytu państwowego. Spółdzielczość rozwijała się na terenie wszystkich trzech zaborów, dostosowując się odpowiednio do systemów prawnych i społeczno-gospodarczych Prus, Austrii i Rosji. Na ziemiach polskich w okresie zaborów spółdzielczość miała co prawda podstawy prawne, lecz brak państwowości w dużej mierze utrudniał jej rozwój. Znienawidzone instytucje państwa zaborczego zastąpić miały struktury ekonomiczno-społeczne tworzone oddolnie, demokratycznie, stanowiące samopomocowy odzew na potrzeby ludzkie. Owa samoobrona przejawiała się w organizowaniu niezależnych od zaborcy spółdzielni o wyraźnym charakterze narodowym, zarówno ekonomiczno-społecznym, jaki i wychowawczo-kulturalnym.

Schyłek XIX i początek XX wieku, to okres, jak już wcześniej zostało wspomniane, krystalizowania się ideologii spółdzielczej. Sukcesy ruchu spółdzielczego, rozprzestrzeniającego się w Europie Zachodniej w miastach i na wsi, zaspokajały coraz to więcej społecznych potrzeb. Spółdzielczość, jako forma realizacji określonych celów gospodarczych warstw ekonomicznie słabszych przez współdziałanie i pomoc wzajemną, ulegała niezbędnym przekształceniom w toku rozwoju historycznego. Ruch spółdzielczy czerpał długo inspirację i podstawowy zasób reguł działania ze swych początków.

W trudnym okresie zaborów spółdzielczość zdobyła duży zasób doświadczeń, wykształciła własne wzorce organizacyjne, doświadczoną kadrę działaczy, metody pracy, dorobiła się pewnych, wygospodarowanych w ciągu kilku dziesięcioleci, środków materialnych. Z I wojny światowej spółdzielczość wyszła osłabiona gospodarczo. Pierwsze lata powojenne pogłębiały trudności ekonomiczne. Po odzyskaniu niepodległości przed spółdzielczością polską stanęło nowe, wielkie zadanie – współudział w tworzeniu własnego państwa.